Historia Irlandzkiej Republikańskiej Armii zaczyna się na początku XX wieku, czasów “powstania wielkanocnego” w Irlandii. W drugi dzień świąt Wielkanocnych 1916 roku organizacja irlandzkich nacjonalistów pod nazwą Ochotnicy Irlandzcy, wespół z Armią Obywatelską Jamesa Conolly’ego, podjęła zbrojną walkę z angielskim okupantem. Powstańcy zajęli kilka ważnych budynków w mieście, w tym budynek dublińskiej poczty. Proklamowali oni utworzenie Republiki Irlandii. Powstanie, które w zamyśle bojowników miało objąć cały kraj, toczyło się jedynie na ulicach Dublina i zakończyło porażką po 6 dniach, pochłaniając 500 ofiar. W wyniku walk miasto doznało poważnych uszkodzeń. Władze Wielkiej Brytanii surowo ukarały przywodców zrywu, 16 z nich zostało straconych. Surowa kara spotkała sie z oburzeniem Irlandczyków, których wielu walczyło wtedy u boku Anglii we Francji, licząc na wdzięczność Anglików i możliwość utworzenia w przyszłości niepodległej Irlandii. Nadzieje te rozwiała brytyjska reakcja na powstanie wielkanocne, a nastroje wśród Irlandczyków znacznie się zradykalizowały.

Jeden z byłych powstańców, Michael Collins, przystąpił do odbudowywania struktur Ochotników Irlandzkich, które przekształcił w Irlandzką Armię Republikańską. W 1919 roku partia Sinn Fein ogłosiła Irlandię republiką – ogłoszono powstanie irlandzkiego parlamentu, ministerstw, rządu centralnego i sądu, a IRA jako organizacja wojskowa miała podlegać ministerstwu obrony i parlamentowi. Brytyjski rząd uznał wszystkie podjęte przez Sinn Fein decyzje za nieważne i podjął walkę z Irlandczykami. IRA zdana więc była na walkę partyzancką, która trwała dwa lata i pochłonęła wiele ofiar. Pierwszy etap działalności IRA to przekształcenie Ochotników Irlandzkich w gotową do walki zbrojnej partyzantkę.

Już w 1919 z rąk bojowników zginęło 15 policjantów – 4 ze stołecznej policji w Dublinie i 11 z Królewskiej Policji Irlandii. Irlandzcy bojownicy zaczęli atakować ufortyfikowane baraki policyjne w różnych miastach, niszcząc 16 z nich i poważnie uszkadzając prawie 30. Walki przybierały na sile, Brytyjczycy ogłosili stan wyjątkowy w części kraju, rozpoczęło się internowanie i egzekucje członków IRA. Irlandczykom zaczęło brakować broni, amunicji, ich aktywność osłabiła się również wobec wysłania przeciw nim zwiększonych sił brytyjskich.

Działalność IRA doprowadziła do utworzenia Republiki Irlandii składającej się z 26 hrabstw, 6 pozostałych hrabstw Ulsteru pozostało pod kontrolą Londynu. Traktat pokojowy ustanawiający Republikę Irlandii nie zadowolił wszystkich bojowników, nastąpił pierwszy rozłam w łonie republikańskich partyzantów. Członkowie IRA, którzy poparli traktat zostali wcieleni do Irlandzkiej Armii Narodowej. Antytraktatowa IRA doprowadziła w 1922 do wojny domowej trwającej dwa lata i zakończonej ich klęską. W tym samym czasie zamordowano założyciela IRA, Michaela Collinsa.

Po wojnie domowej IRA znów zaczęła zdobywać wpływy i zyskiwać nowych członków. Odgrywała ważne role na irlandzkiej scenie politycznej, dzięki jej poparciu do włądzy doszło wielu popierających ideę niepodległej Irlandii polityków. W latach trzydziestych dotknęły ją jednak kryzysy ideologiczne – na zmianę popierali ugrupowania lewicowe i prawicowe. Republikańska partyzantka zaczęła chylić sie ku upadkowi, mimo to przeprowadziła kilka zamachów bombowych, próbowała również zgładzić ważne osobistości brytyjskiej administracji, m.in króla Jerzego VI, na którego zorganizowano nieudany zamach w Belfaście w 1937 roku, a w późniejszym czasie serie zamachów bombowych na terenie Wielkiej Brytanii. W trakcie drugiej wojny światowej dowództwo IRA liczyło na pomoc Niemiec we wspólnym ataku na Anglię, liczyli również na wsparcie finansowe oraz zbrojeniowe III Rzeszy. W prowadzonej na terenie Północnej Irlandii kampanii, członkowie IRA pomagali w niemieckich nalotach bombowych na tę brytyjską część wyspy. Jednak operacja mająca na celu wsparcie IRA przez Niemców zakończyła się niepowodzeniem, zaś po wojnie w wyniku działań Wielkiej Brytanii i Republiki Irlandii (która powstała dzięki walce bojowników) uwięziono wielu jej członków, z których część stracono.

IRA stanęła na nogi ponownie w latach ’50, kiedy nieugięte stanowisko angielskiego rządu w sprawie zjednoczenia wyspy przysporzyło zwolenników irlandzkim bojownikom. Rozpoczęła się dekada zamachów i ataków na brytyjskie bazy wojskowe, gdzie bojownicy zaopatrywali się w broń i amunicję.

Początek lat ’60 rozpoczyna okres tzw “Troubles”. Eskalacja przemocy rozpoczęła się dwudniowymi zamieszkami w Derry. Kilkuletnie starcia między katolikami i protestantami (media czasem nazywają ten konflikt “ostatnią wojną religijną Europy”, choć mimo tego ze religia dzieliła zwaśnione grupy jeszcze bardziej nie była głównym powodem walk) zaowocowały również nieporozumieniem w łonie IRA, nastąpił podział na radykalną Tymczasową IRA (PIRA), wierną wartościom republikańskim oraz marksistowską Oficjalną IRA. Tymczasowa IRA rozpoczęła trwającą 30 lat kampanię wojskową przeciwko obecności Brytyjczyków w Płn Irlandii, jej głównym celem pozostało zjednoczenie wyspy i utworzenie składającego się z 32 hrabstw państwa irlandzkiego. Walki pochłonęły wiele ofiar, PIRA ogłosiła zawieszenie broni w 1997 roku, w 2005 pod okiem międzynarodowych obserwatorów zniszczyła dużą część swojego arsenału i nastąpił formalny koniec kampanii. IRA Oficjalna walczyła do roku 1972. Polityczne skrzydło PIRA, partia Sinn Fein, zwiększyła swoje wpływy w republice i Płn Irlandii. Konflikt między PIRA i IRA Oficjalną kosztował życie 40 osób.

Nasilenie walk spowodowała masakra w Derry, zwana Krwawą Niedzielą, kiedy angielscy żołnierze zastrzelili 14 osób, nieuzbrojonych uczestników demonstracji. Był to początek nowej wojny między PIRA a angielskimi żołnierzami, policjantami oraz paramilitarnymi organizacjami lojalistycznymi. Przez 20 lat walka prowadzona była metodami zamachów bombowych, podpaleń, zabójstw politycznych, ostrzeliwaniem domów i samochodów. Członkowie PIRA zabili ambasadora Wlk Brytanii w Dublinie w 1976, w zamachu bombowym zorganizowanym przez jej bojowników zginął również krewny królowej Elżbiety II, admirał Louis Mounbatten. Lata ’70 to półtora tysiąca ofiar starć irlandzko-brytyjskich.

Lata ’80 nie przyniosły praktycznie żadnych zmian. Uwięzieni irlandzcy bojownicy zaczęli domagać sie przyznania im statusu więźniów politycznych. Domagali sie tego organizując strajki głodowe, poprzedzone tak zwanymi „blanket protests”. W wyniku dwumiesięcznej głodówki w 1981 roku zmarło 10-ciu więźniów, w tym jeden z ówczesnych liderów IRA i członek Izby Gmin, Bobby Sands, będący dziś męczennikiem sprawy republikańskiej. PIRA dokonywała w tym czasie zamachów bombowych, m.in w Hyde Park i Regent’s Park, w wyniku których zginęło kilkanaście osób, próbowali również zgładzić Margaret Thatcher, która opowiadała się za siłowym stłumieniem strajków więźniów (w sklepikach z pamiątkami prowadzonymi przez Sinn Fein do dziś można kupić koszulki “I still hate Thatcher”).

IRA nie złożyła broni po porozumieniu między rządami Wlk Brytanii i Irlandii, mającego na celu wspólne przeciwdziałanie przemocy, które zostało podpisane w 1985 roku.

W 1987 po raz pierwszy w wyborach parlamentarnych wystartowała partia Sinn Fein, pozostająca politycznym skrzydłem IRA. Pod warunkiem zaprzestania działalności terrorystycznej zostali oni zaproszeni do rozmów o przyszłości regionu, jednak IRA odrzuciła proponowane porozumienia. W marcu 1994 roku IRA zorganizowała ataki na lotnisko Heathrow w Londynie, jednak przewodniczący Sinn Fein zdołali przekonać liderów IRA do zawieszenia broni we wrześniu 1994. Trwało ono do lutego 1996. Kolejne zawieszenie broni ogłoszono w 1997 i oficjalnie trwa do ono do dzisiaj.

W 1998 podpisano Porozumienie Wielkopiątkowe zawarte między rządami Irlandii i Wlk Brytanii. Zakładało ono korzystanie przez strony z pokojowych metod walki, wypuszczenie więźniów organizacji paramilitarnych godzących się na postanowienia porozumienia, oraz rozbrojenie tychże organizacji. Republika Irlandii obiecała zrzec się roszczeń w stosunku do Płn Irlandii, w zamian za co Brytyjczycy uchylili ustawę o administrowaniu Irlandią z 1920 roku. Porozumienie to jednak zakładało, że Ulster nadal pozostaje częścią Wlk Brytanii. Zmęczeni długotrwałym, krwawym konfliktem mieszkańcy Republiki Irlandii i Płn Irlandii opowiedzieli sie za jego przyjęciem. Nie był to jednak koniec działalności republikańskiej partyzantki, gdyż jeszcze przed Porozumieniem Wielkopiątkowym działalność rozpoczęła Kontynuacja IRA (CIRA), powstały już w 1986 roku odłam organizacji. Nie zdołali jednak podporządkować sobie Tymczasowej IRA, z której wyłoniła sie Prawdziwa IRA (RIRA), nieakceptująca postanowień porozumienia pokojowego. Była ona zbrojnym ramieniem powstałego w tym samym roku Komitetu o Suwerenność 32 Hrabstw. Jednak zorganizowany przez nich zamach w Omagh w 1998 roku, w którym zginęło 31 osób a ponad 200 zostało rannych nie przysporzył im poparcia i RIRA usunęła się w cień.

Zgromadzenie Płn Irlandii, w skład którego wchodziła również Sinn Fein nie uzyskał poparcia. Przeciwni byli mu protestanci, którzy nie byli zadowoleniu z udziału Sinn Fein we władzy przez rozbrojeniem IRA. Ta jednak nie godziła się na natychmiastowe rozbrojenie, podjęła jednak rozmowy z Międzynarodowa Komisją ds. Rozbrojenia. Jednak przedłużające się negocjacje w tej sprawie skłoniły rząd brytyjski do ponownego przejęcia kontroli nad Ulsterem. W skutek tego rozmowy IRA z komisja zostały zawieszone, ale dopuszczono międzynarodowych obserwatorów do części składów broni republikanów. IRA oficjalnie rozbroiła się nie podając jednak szczegółów co do sposobów zniszczenia i ilości zniszczonej broni. Jej odłamy nie zgodziły sie na fotografowanie niszczenia posiadanej broni i mało kto wierzy, że republikanie pozbyli sie całego arsenału.

Różne odłamy IRA współpracowały na przestrzeni lat z różnymi podobnymi grupami na świecie, wymieniając się doświadczeniem, dostarczając miejsc treningowych i instruktorów. Wśród organizacji współpracujących z różnymi odłamami IRA wymienia sie m.in. baskijskich separatystów z ETA, Organizację Wyzwolenia Palestyny czy Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii. Historycy wspominają również o roli Irlandzkiej Republikańskiej Armii w odsunięciu na dalszy plan organizacji irlandzkich nacjonalistów zrzeszonych wokół generała O’Duffy w ruchu Błękitne Koszule, mającej podobne do IRA cele (wyzwolenie i zjednoczenie Irlandii). Badacze twierdzą, że udział Błękitnych Koszul w hiszpańskiej wojnie domowej uchronił ich przed wstąpieniem na scieżkę terroryzmu.

Ajwaj